تمرینات ورزشی و فیزیوتراپی برای درمان آسیب نخاعی

تاکنون به افرادی که از واکر و یا ویلیچر استفاده می کنند دقت کرده اید؟ به نظر شما علت چیست؟ بدن انسان از سیستم های مختلفی از جمله حرکتی، حسی، گردش خون، عصبی و... تشکیل شده و توسط این سیستم ها به فعالیت های مختلف می پردازد. یکی از قسمت های مهم بدن که در ناحیه ستون فقرات واقع شده و از گردن تا کمر ادامه دارد، کانال نخاعی می باشد. این کانال، شبکه و بخش مهم عصبی بدن بوده و موجب حرکت و حس در نواحی مختلف بدن می شود. در صورت آسیب این قسمت، ممکن است در سیستم حرکتی و حسی بدن و یا دیگر سیستم ها (تنفسی، گردش خون، دفع ادرار و مدفوع و...) اختلالاتی ایجاد شود و در نهایت موجب از دست دادن عملکرد بدن و کاهش کیفیت زندگی شود. افرادی که از ویلچر و واکر استفاده می کنند، در اکثر موارد دچار آسیب های نخاعی (Spinal cord injury) شده و به دلیل از دست دادن تعادل، توانایی حرکت و... مجبور به استفاده از این وسایل و تجهیزات کمکی هستند. چنانچه می خواهید از این عارضه، علائم، انواع، علل ایجاد آن و... مطلع شوید و یا به دنبال راه های درمانی موثر آن هستید تا پایان این مقاله همراه ما باشید.

آسیب نخاعی (ضایعه نخاعی) چیست؟

نخاع، مجموعه عصبی مهم و پیچیده ای بوده که داخل کانالی قرار دارد که از گردن تا کمر را در بر گرفته است و موجب اتصال مغز به بدن می شود. هر آسیب در این مجموعه موجب فلج شدن بیمار، بی حسی و از دست دادن توانایی حرکت عضلات گردن تا پاها می شود و در فعالیت سیستم های مختلف بدن از جمله مثانه و روده نیز اختلالاتی ایجاد می کند. آسیب یا ضایعه نخاعی حالتی است که نخاع دچار آسیب شود و پیام های عصبی متوقف شوند. در نتیجه فرد دیگر قادر به حرکت نبوده و از ناحیه گردن به پایین دچار بی حسی می شود.

علل ایجاد آسیب نخاعی

آسیب و ضایعه نخاعی در بدن افراد متفاوت به صورت مختلف اتفاق افتاده و اثرات آن نیز مختلف می باشد. این عارضه به دلایل مختلف اتفاق افتاده و در بدترین حالت به بی حس شدن عضلات گردن تا پا و فلج شدن آن ها ختم می شود. شایع ترین و مهم ترین علل ایجاد آسیب های نخاعی عبارتند از:

1. سوانح و فعالیت ها

   آسیب دیدگی ستون فقرات، نخاع، دیسک ها و مهره ها در اثر سوانح مختلفی از جمله تصادفات، برخورد گلوله، مسابقات ورزشی و... می تواند، موجب ایجاد ضایعه و آسیب نخاعی شود. این آسیب ها شامل دررفتگی مهره ها، شکستگی های ستون فقرات، آسیب دیسک ها، لغزش و سر خوردن مهره ها و..... می شوند.

2. فتق و یا بیرون زدگی دیسک گردن و کمر

   فتق و پارگی دیسک گردن و یا کمر به دلیل آسیب ها، بیماری و عوارض مختلف می تواند منجر به آسیب نخاعی شود.

3. تنگی کانال نخاعی

   تنگی کانال نخاعی همان گرفتگی و تنگ شدن حفره های بین مهره ای است که باعث فشار بیش از حد بر روی عصب و ایجاد درد و بی حسی در نقاط مختلف بدن می شود و به سمت نواحی تحتانی و پایینی بدن کشیده شده و موجب اختلال در لگن و پاها خواهد شد. این عارضه نیز می تواند منجر به بروز آسیب و ضایعه نخاعی شود.

4. ناهنجاری مادرزادی

   مشکلات وراثتی و مادرزادی نیز می توانند در بروز آسیب و ضایعه نخاعی موثر واقع شوند. ممکن است که زمینه بروز این بیماری از دوران تولد و یا قبل تر از آن در بدن ایجاد شده باشد.

5. آرتروز حاد ستون فقرات

   آرتروز یا همان تحلیل رفتگی، سایش و فرسودگی غضروف، مهره ها، دیسک ها و استخوان های ستون فقرات در صورتی که شدید و حاد باشد، می تواند به بروز آسیب و ضایعه نخاعی ختم شود.

6. تومورهای ستون فقرات

   وجود تومورها و توده های استخوان منجر به فشار و آسیب اعصاب نخاعی شده و در نهایت می توانند موجب آسیب هایی از جمله فلج فرد، بی حس شدن عضلات گردن تا پا و یا مرگ شوند.

7. اشتباهات جراح

   گاهی اشتباهات جراح در هنگام جراحی ستون فقرات و دیسک ها و مهره های آن می تواند منجر به بروز آسیب های نخاعی و قطع و آسیب عصب ها و درنهایت فلج فرد شود. این مورد به ندرت و در صورت خستگی و یا بی تجربگی جراح اتفاق می افتد و متاسفانه به دلیل حساس بودن نخاع و ستون فقرات ممکن است که به فلج بیمار ختم شود.

علائم بروز آسیب نخاعی

عارضه آسیب و ضایعه نخاعی در افراد مختلف به شکل های متفاوتی اتفاق افتاده و با علائم و نشانه های مختلفی نیز همراه می باشد. شایع ترین این نشانه ها عبارتند از:

1. درد در اندام های آسیب دیده بدن (از ناحیه گردن تا پا)
2. کاهش فشار خون و افت فشار
3. عکس العمل ها و حرکات غیرارادی
4. فلج اندام های گردن تا پا
5. بی حسی اندام ها از گردن تا پا
6. متوقف شدن دامنه حرکتی بدن و انجام فعالیت های شخصی و روزانه
7. بروز مشکلات تنفسی

تشخیص آسیب نخاعی

بعد از بروز علائم گفته شده و یا وقوع یک سانحه (شلیک گلوله، سقوط از ارتفاع، تصادف و...) با مراجعه فرد به بیمارستان، پزشک با استفاده از چندین آزمایش وضعیت بیمار را مورد بررسی قرار می دهد تا بتواند نوع عارضه و میزان آن را بررسی کند و به درمان و بهبود سریع آن کمک کند. این آزمایشات شامل موارد زیر می شوند:

1. مشاهده علائم و بررسی فیزیکی

   پزشک ابتدا به بررسی علائم موجود پرداخته و با انجام چندین حرکت فیزیکی میزان حس و بی حسی بیمار، نواحی بی حس و بی تحرک، میزان از کار افتادگی و بی تعادلی و... را مورد بررسی قرار می دهد.

2. بررسی وضعیت پزشکی بیمار (سوابق پزشکی و بیماری های سابق)

   پزشک جهت اطلاع از مشکلات و بیماری های موجود در بدن فرد، پرونده پزشکی او را بررسی می کند.

3. تصویر برداری با ام آر آی و سی تی اسکن

   پزشک جهت تشخیص دقیق و بهتر و همچنین بررسی جزئیات عارضه و آسیب نخاعی و میزان آسیب در نواحی مختلف و همچنین اطلاع از مشکلات پنهانی و داخلی، از ستون فقرات و نخاع عکس برداری می کند. این عکس برداری به طور کلی توسط اشعه ایکس و به طور دقیق و واضح توسط سی تی اسکن و ام آر آی انجام می گیرد.

4. تست عصب و الکترومیوگرافی

   در این آزمایش پزشک میزان فعالیت عصب را اندازه گیری کرده و با توجه به نتایج آن مشکل و اختلالات عصبی و عضلانی فرد را تشخیص می دهد.

انواع ضایعات و آسیب نخاعی

ضایعات نخاعی با توجه به میزان ایجاد اختلال در سیستم حرکتی و حسی بدن به دو دسته کلی تقسیم شده و شامل موارد زیر می شوند:

1. ضایعات نخاعی ناقص

   این دسته از ضایعات همیشگی و دائم نیستند و ممکن است با درمان های مختلفی از جمله فیزیوتراپی و جراحی درمان شوند. در این شایعات بخشی از سیستم حرکتی و حسی دچار آسیب و اختلال می شود و امکان بهبود وجود خواهد داشت.

2. ضایعات نخاعی کامل

   متاسفانه این دسته از ضایعات درمان شدنی نیستند و فقط می توان با مراقبت و فیزیوتراپی از عوارض جانبی بعد از آن جلوگیری کرد. این نوع ضایعات با قطع عرضی نخاع، آسیب شدید عروق و همچنین کشیدگی طناب نخاعی و فشار شدید به نخاع همراه می باشد و می تواند موجب بروز اختلالات دائمی حرکت و حسی شود.

درمان آسیب نخاعی با فیزیوتراپی

فیزیوتراپی و توانبخشی از جمله روش های درمانی غیر تهاجمی می باشد که می تواند به بیماران مبتلا به ضایعات و آسیب های نخاعی کمک کند و موجب بهبود وضعیت و عملکرد آن ها و همچنین بالا بردن سطح کیفی زندگی آن ها شود. مجموعه اقداماتی که فیزیوتراپیست در خصوص بیماران مبتلا به عارضه های نخاعی انجام می دهند، بر اساس و طبق وضعیت بیمار، شدت آسیب و نوع ضایعه نخاعی و همچنین توانایی و عدم توانایی بیمار برای انجام کارهای شخصی خود و با توجه به برنامه تنظیم شده و تعیین شده درمانی صورت می گیرد. تکنیک های مختلف دستی و غیر دستی فیزیوتراپی و همچنین تمرینات ورزشی خاص می توانند موجب جلوگیری از آسیب بیشتر و بروز عوارض بعدی و احتمالی شوند و همچنین در صورتی که ضایعه نخاعی از نوع ناقص باشد، به بهبود وضعیت بیمار (برقراری تعادل در وضعیت حرکتی اندام و راه رفتن، تقویت عضلات ضعیف شده، کاهش درد، انعطاف پذیری بیشتر و...) کمک می کند. خدمات فیزیوتراپی و فیزیوتراپیست ها به صورت زیر دسته بندی می شوند:

1. آموزش های لازم

   فیزیوتراپیست ها آموزش های لازم جهت انجام تمرینات ورزشی، راه رفتن، حرکت دادن بیمار، جابه جایی و انتقال وزن، استفاده از واکر، ویلچر، عصا و... را به بیمار و اطرافیان او ارائه می دهند.

2. مراقبت و حمایت

   فیزیوتراپیست ها جهت انجام تمرینات ورزشی، بلند شدن، خوابیدن، برخی از کارهای روزانه و... (در صورت ناتوان بودن بیمار و فلج شدن اندام او)، به بیمار کمک می کنند. این تمرینات در دسته غیرفعال قرار گرفته و شامل حرکات دست، آرنج، پا و... می شوند.

3. تکنیک های دستی و غیر دستی

   فیزیوتراپی به کمک تکنولوژی و دستگاه های مختلف و یا دست و تکنیک های دستی و سنتی توسط فیزیوتراپیست انجام گرفته و به بهبود وضعیت بیمار از جمله بازگشت توانایی حسی و حرکتی، جلوگیری و کاهش اسپاسم، درد و تورم عضلانی، افزایش دامنه حرکتی، انعطاف پذیری بهتر، بازگشت تعادل بیمار و... کمک می کنند، همچنین این تکنیک ها موجب افزایش خون، اکسیژن رسانی بهتر، تحریک و ترمیم بافت های آسیب دیده و... می شوند. این تکنیک ها شامل تحریکات الکتریکی تنس، گرما درمانی و سرما درمانی، ماساژ درمانی و کایروپراکتیک، لیزرتراپی، شاک ویو تراپی و... می شوند.

4. آب درمانی

   از روش های تسکین دهنده و آرامش بخش که می تواند به بهبود وضعیت عضلات، انعطاف پذیری بهتر بیمار کمک کند و موجب کاهش درد و ناراحتی نواحی مختلف بدن شود، آب درمانی می باشد. البته این روش معمولا در کنار ماساژ درمانی انجام می گیرد.

5. تمرینات ورزشی

   بخش دیگری از تکنیک ها و روش های موثر و کاربردی فیزیوتراپی که می تواند در خانه انجام بگیرد، شامل تمرینات ورزشی می شود. این تمرینات شامل حرکات فعال و غیرفعال شده و در صورتی که بیمار قادر به حرکت دادن مفاصل و اندام خود نباشد، توسط مراقب و فیزیوتراپیست (به صورت غیر فعال) انجام می گیرد. تمرینات ورزشی و فیزیوتراپی در خصوص بیماران مبتلا به ضایعات نخاعی با توجه به نوع ضایعه (ناقص و یا کامل بودن آن) تعیین شده و شامل ورزش های تقویتی، تعادلی، کششی و عملکردی سبک می شوند. تمامی این ورزش ها به بهبود وضعیت بیمار کمک کرده و موجب بازگشت توانایی حسی و حرکتی، جلوگیری و کاهش اسپاسم، درد و تورم عضلانی، افزایش دامنه حرکتی، انعطاف پذیری بهتر، بازگشت تعادل بیمار و... می شوند. در ادامه چند نمونه از این حرکات و تمرینات را مورد بررسی قرار خواهیم داد:

   1. حرکات فاصل آرنج و دست

      بالا و پایین بردن دست، باز و بسته کردن انگشتان، تکان دادن انگشتان، باز و بسته کردن دست، خم و راست کردن آرنج، چرخش مچ، چرخش شانه و... از جمله حرکات و تمریناتی است که توسط بیمار و یا فیزیوتراپیست و مراقب او انجام می گیرد. (در صورتی که وضعیت بیمار در حالت بهتری قرار گرفته باشد، ممکن است از وزنه های بسیار سبک نیز استفاده شود.)

   2. حرکات مفاصل پا و زانو

      بالا بردن و پایین آوردن پا، حرکت انگشتان پا، چرخش مچ پا، خم و راست کردن مچ پا و زانو و... از جمله حرکات تمرینی و فیزیوتراپی می باشد که توسط بیمار، مراقب و یا فیزیوتراپیست انجام می گیرد.

   3. قدم زدن به کمک فیزیوتراپیست و یا واکر

      قدم زدن و راه رفتن با واکر و یا به کمک مراقب و فیزیوتراپیست به طور آرام موجب حفظ تعادل، تحمل وزن بدن و همچنین تقویت عضلات و افزایش دامنه حرکتی شده و بیش از هر تمرینی موثر می باشد.
      ورزش های زیر در صورتی انجام می شوند که فرد فلج نشده باشد و فقط در تعال بدنی دچار اختلال شده باشد:

      • ایستادن روی یک پا

        برای انجام این ورزش، ابتدا بایستید و برای حفظ تعادل خود از دیوار یا صندلی ثابت کمک بگیرید. در همین حالت یکی از پاهای خود را بالا آورده و حدود ۳۰ ثانیه در این وضعیت بمانید. سپس پای خود را به آرامی پایین آورده و این تمرین را مجددا با پای دیگرتان انجام دهید. (می توانید دست ها را رها کنید و بدون کمک از صندلی و دیوار و حتی با چشمان بسته، این تمرین را انجام دهید.)

      • پنجه- پاشنه

        برای انجام این تمرین، مانند بازی گردو شکستم عمل کنید. ابتدا ایستاده و پاها را به صورت مستقیم و خطی قرار دهید. قدم اول را رو به جلو و در خط فرضی برداشته و پا را طوری قرار دهید که پاشنه پای جلویی با پنجه پای عقبی در یک خط و در تماس با هم قرار بگیرند. (حداقل این تمرین را با ده قدم انجام دهید.)

عوارض آسیب نخاعی

آسیب های نخاعی علاوه بر اینکه منجر به بی حسی و فلج اندام های گردن تا پا می شوند، می توانند عوارض دیگری را در بدن ایجاد کنند و حتی در بعضی از افراد که روحیه پایینی دارند و یا دچار معلولیت های ذهنی و جسمی هستند و همچنین سالمندان، این عارضه منجر به مرگ نیز خواهد شد. عوارضی که ممکن است به دنبال ضایعه و آسیب نخاعی ایجاد شوند، عبارتند از:

1. پوکی استخوان

   یکی از عوارضی که ممکن است به دنبال ضایعه نخاعی در ستون فقرات دیگر نواحی بدن ایجاد شود، پوکی استخوان می باشد. طی این عارضه استخوان دچار پوکی شده و قابلیت حمایتی خود را از دست داده و ضعیف می شود. با ضعیف شدن و پوک شدن استخوان، آسیب پذیری و شکنندگی آن در برابر کوچکترین ضربه افزایش یافته و در نهایت فرد با کوچکترین ضربه دچار شکستگی های حاد در نواحی مختلف بدن می گردد.

2. زخم بستر

   یکی از عوارض شایع و بسیار مهم آسیب های نخاعی، بروز زخم بستر می باشد. زمانی که فرد بدون هیچ تحرکی در رختخواب دراز بکشد و یا یک جا بنشیند، با گذر زمان پوست بدن او حساس شده و شروع به زخم شدن می کند. این زخم ها بیشتر و گسترده تر می شوند و ممکن است عفونت کنند. گاهی همین زخم ها به دلیل عفونت منجر به مرگ فرد می شوند. افراد فلج به دلیل عدم تحرک و در بستر ماندن به طور دائم همیشه در معرض خطر ابتلا به زخم بستر می باشند.

3. عفونت ادرار و مشکلات کلیه، مثانه و روده

   معمولا افرادی که دچار آسیب نخاعی می شوند و به دنبال آن توانایی حرکتی خود را کاملا از دست می دهند، به مشکلات کلیه و اختلال در دفع ادرار و یا مدفوع مبتلا شده و ممکن است دچار عفونت های ادراری شوند.

4. افزایش ریسک آمبولی

   این افراد گاها و در صورت مشکلات عروقی ممکن است، دچار آمبولی و لخته شدن خون و حرکت آن در رگ ها شوند که این عارضه خطرناک بوده و می تواند به سکته و مرگ ختم شود.

5. اختلالات تنفسی

   به دنبال آسیب های نخاعی ممکن است ریه نیز تحت فشار قرار بگیرد و ناراحتی های تنفسی و اختلالاتی در ریه ایجاد شود. در صورتی که فرد زمینه این عارضه را داشته باشد، نیز احتمال تشدید اختلالات تنفسی وجود خواهد داشت.

6. اختلالات جنسی

   افرادی که به عارضه ضایعه نخاعی مبتلا می شوند معمولا دچار فلج و کاهش توانایی حرکتی و حسی می شوند در نتیجه در رابطه های جنسی آن ها نیز اختلالاتی ایجاد می شود و ممکن است حتی این اختلالات به ناباروری ختم شود.

7. اختلالات روحی

   این افراد به دلیل کاهش توانایی حرکتی و حسی قادر به انجام کارهای خود نبوده و برای زندگی به کمک دیگران نیاز دارند، در نتیجه به دلیل این که حس زمین گیر شدن و سربار بودن را دارند، احساس ناراحتی کرده و دچار مشکلات روحی و روانی از جمله انزوا طلبی، پرخاشگری و افسردگی می شوند و یا ممکن است از قرار گیری در اجتماع خجالت بکشند و از نگاه افراد دیگر نسبت به خود وحشت داشته باشند.

سوالات متداول

1. شوک نخاعی چیست؟

   یکی از پدیده های شدید و ناگهانی که به دلیل آسیب و ضایعه نخاعی اتفاق افتاده و موجب کاهش و یا از دست دادن مقطعی رفلکس های نخاعی می شود و ناحیه پایین تر از آسیب دیدگی را تحت تاثیر قرار می دهد، شوک نخاعی می باشد. این پدیده معمولا حداقل حدود ۲ هفته طول می کشد و با انجام مراقبت های لازم و فیزیوتراپی بهبود می یافته و قابل درمان می باشد.

2. آیا فیزیوتراپی موجب درمان قطعی ضایعه نخاعی می شود؟

   همانطور که در طول مقاله گفته شد، ضایعه نخاعی به دو نوع ناقص و کامل تقسیم بندی می شود و نوع کامل آن متاسفانه درمان قطعی ندارد و با فیزیوتراپی فقط می توان به کنترل وضعیت بیمار و جلوگیری از عوارض احتمالی کمک کرد. اما در صورتی که فرد دچار اختلالات موقتی شده باشد و میزان ضایعه نخاعی شدید و حاد نباشد، در بیش از ۹۰ درصد افراد درمان بسیار مثبت بوده و فیزیوتراپی می تواند موجب بهبود وضعیت تعادلی، حسی و حرکتی فرد شود.