دامنه حرکتی مفصل | شانه، آرنج، زانو، لگن، دست و پا

تابحال به حرکت مفاصل خود دقت کرده اید؟ چرا پا فقط تا حد کمی می تواند بچرخد؟ یا اینکه چرا زانو فقط می تواند از یک طرف (پشت) خم شود؟ حتما شما هم دچار اسپاسم خشکی و یا آسیب در نواحی مختلف پا و دست و بدن شده اید. در این هنگام مفاصل شما دچار محدودیت شده و نمی توانند به درستی و مانند سابق به حرکت و چرخش بپردازند. در این مقاله به بررسی علت محدودیت های مفصل، دامنه حرکتی مفاصل بدن، عوامل موثر در تغییر دامنه حرکتی مفصل، نقش فیزیوتراپی و ورزش در دامنه حرکتی مفصل می پردازیم.

دامنه حرکتی مفصل چیست؟

مفاصل بدن با توجه به کاربرد، شکل، اندازه و جهش قرار گیری می توانند در محدوده ای حرکت کنند. این حرکت شامل چرخش، باز و بسته شدن یا خم و راست شدن مفصل می شود. دامنه حرکتی مفصل همان میزان و اندازه طبیعی توانایی حرکتی مفصل است که در آن هیچ گونه درد و فشاری به مفصل وارد نمی شود و مفصل به راحتی حرکت می کند. این دامنه در مفاصل مختلف گوناگون می باشد و هر مفصل به یک میزان و اندازه مشخص می تواند حرکت کند.

دامنه حرکتی مفصل شانه

شانه از مفاصل پر تحرک و ناپایدار بدن است. محدوده حرکتی مفصل شانه شامل حرکات چرخشی داخلی و خارجی، بالا و پایین بردن دست و حرکت دست به سمت چپ و راست می شود. این حرکات شامل بالا بردن دست از جلو، پهلو، عقب و در صفحات عرضی بوده و همچنین حرکات چرخش داخلی و خارجی در زوایای متفاوت می باشد. اولین حرکت فلکشن یا خم کردن کردن یا همان بالا بردن دست از جلو می باشد که دارای دامنه نرمال 180 درجه است. حرکت بازگشت فلکشن یا اکستشن، به صورت دامنه بردن دست به پشت نمایان می گردد که حدود 45 تا 60 درجه می باشد. حرکت بعدی دور کردن از پهلو یا ابداکشن است که در یک مفصل سالم حدود 150 درجه می باشد. حرکت بازگشتی ابداکشن، حرکت نزدیک شونده به پهلو یا اداکشن است که حدود 30 تا 50 درجه می باشد. چرخش های داخلی و خارجی نیز هرکدام به ترتیب 70-90 و 90 درجه می باشند.

دامنه حرکتی مفصل آرنج

مفصل آرنج در حد فاصل شانه و مچ قرار گرفته و عمده عملکرد روزانه فرد مانند غذا خوردن، لباس پوشیدن و .. متاثر از حرکات این مفصل است. آرنج مفصلی پیچیده است که شامل 3 اتصال مفصلی است که متشکل از مفصل هومرواولنار، هومرورادیال و رادیواولنار فوقانی می شود. آسیب به رباط های اطراف این مفصل نیز در ورزشکاران موجب درد و التهاب شده و فعالیت هایی مثل پرتاب کردن اشیا را محدود می کند. در این مفصل اعصاب و عروق مهمی گذر می کنند که در عملکرد اندام فوقانی نقشی حیاتی دارند. دامنه حرکتی مفصل آرنج شامل حرکات خم کننده یا فلکشن که حدود 145 درجه می باشد، حرکت باز شونده یا اکستنشن که حدود 0 درجه است و حرکات سوپینیشن و پرونیشن که هرکدام حدود 70-85 درجه می باشند. عضلات مهم سوپیناتور و پروناتور که حرکات مهمی را بر عهده دارند مستقیما بر روی مفصل رادیواولنار تاثیر می گذارند.

دامنه حرکتی مفصل لگن

این مفصل همانند مفصل شانه از نوع مفصل گوی و کاسه ای می باشد. تفاوت عمده ای که با مفصل شانه وجود دارد، دامنه حرکتی محدودتر آن است، زیرا این مفصل بیشتر نقش ثباتی داشته و قسمت میانی بدن را که قسمتی مهم است، حمایت می کند. این مفصل دارای حرکات خم شونده یا فلکشن می باشد که حدود 120 درجه می باشد، حرکت برگشت از فلکشن یا اکستنشن که حدود 10 الی 15 درجه است. حرکات باز شونده از پهلو یا ابداکشن که حدود 30 الی 50 درجه است. حرکات نزدیک شونده یا اداکشن که حدود 20 الی 30 درجه است. حرکات چرخش داخلی و خارجی ران که به ترتیب حدود 30-40 درجه و 40 تا 60 درجه می باشند. دامنه حرکتی لگن بخصوص دامنه اکستنشن، فلکشن و ابداکشن در فازهای راه رفتن بسیار دخیل می باشند و هرگونه پاتولوژی در مفصل هیپ مستقیما بر روی راه رفتن فرد تاثیر می گذارد.

دامنه حرکتی مفصل زانو

مفصل زانو در حد فاصل بین لگن و مچ قرار گرفته و وظیفه مهم انتقال وزن بدن به زمین را بر عهده دارد. این مفصل از نوع مفصل زینی بوده و شامل استخوان ران و استخوان تیبیا و همچنین کشکک می باشد. حرکات بزرگ این مفصل عبارتند از حرکت تا شدن یا فلکشن و حرکات باز شدن یا اکستنشن و همچنین حرکات ریزتر که شامل چرخش داخلی و خارجی می باشند. دامنه طبیعی خم شدن زانو بین 120 تا 150 درجه می باشد که این اختلاف 30 درجه ای به آناتومی بدن افراد باز می گردد. همچنین دامنه طبیعی چرخش داخلی و خارجی در هنگامی که زانو خم است، به ترتیب 10 درجه و 30-40 درجه می باشند. به طور کلی دامنه حرکتی زانو تاثیر پذیر از موارد مختلفی همچون محدودیت های بافت نرم، بی کفایتی فعال و سفتی عضله سه سر رانی می باشد.

دامنه حرکتی مفصل مچ پا

مفصل مچ پا، مفصلی ساینوویال است که در اندام تحتانی واقع شده است. این مفصل از استخوان های ساق یعنی تیبیا و فیبولا و استخوان تالوس پا تشکیل شده است. این مفصل به علت دامنه محدود بیشتر نقش ثباتی را داشته و در انتقال وزن بدن به زمین نقش اساسی ایفا می کند. حرکات این مفصل شامل دورسی فلکشن یا حرکت به سمت بالا است که حدود 20 درجه است. حرکت بعدی، دامنه پلانتار فلکشن یا پوینت است که حدود 50 درجه می باشد. دو حرکت بعدی که بیشتر در سطح پا انجام می گیرد، شامل حرکت چرخش به داخل یا اینورژن بوده که حدود 35 درجه است و حرکت چرخش به سمت خارج یا اورژن است که حدود 25 درجه است. ثبات بالای این مفصل موجب بالا رفتن کیفیت حرکت و راه رفتن می شود.

دامنه حرکتی مفصل مچ دست

مفصل مچ دست که به عنوان مفصل رادیوکارپال شناخته می شود، مفصلی سینوویال است که حد فاصل بین ساعد و دست می باشد. این مفصل به علت شکل خاص خود، فرد را قادر به انجام حرکات ظریف و سریع می نماید. حرکات مفصل مچ دست عبارتند از خم شدن یا فلکشن که حدود 70 الی 75 درجه است، حرکت باز شدن یا اکستنشن که حدود 70 تا 75 درجه است و نیز حرکات انحرافی اولنار و رادیال که بین 25 تا 35 درجه است. تمامی عضلات مچ دست از ساعد و بالاتر منشا گرفته و به سمت دست حرکت می کنند. از آنجایی که مفصل مچ محل عبور تاندون ها و عروق و اعصاب است، لذا همین موضوع باعث تبدیل شدن این ناحیه به منطقه ای استراتژیک و تاثیر گذار می شود. حرکت مفصل مچ در دامنه های مختلف موجب بالارفتن دقت حرکت می گردد.

فیلم آشنایی با دامنه حرکتی مفصل

پادکست دامنه حرکتی مفصل

عوامل موثر در تغییر دامنه حرکتی مفاصل

عوامل متعددی در تغییر دامنه حرکتی مفصل از جمله افزایش و کاهش انعطاف پذیری آن نقش دارند. این عوامل عبارتند از:

1. چربی: چربی اضافی موجب کاهش دامنه حرکتی مفاصل شده و به شکل یک مانع عمل می کند. به عنوان مثال کسی که در ناحیه شکم خود اضافه چربی زیادی دارد، نمی تواند به راحتی به جلو خم شود و انگشتان پای خود را لمس کند.
2. ساختار استخوان: گاهی ممکن است به دلیل ساختار استخوان و شکل آن در دامنه حرکتی اختلال ایجاد شود و مفصل نتواند تا انتهای نقطه پایانی طبیعی خود حرکت کند. این اتفاق بیشتر زمانی می افتد که مفصل دچار بد فرمی استخوان، تغییر شکل و شکستگی شده باشد.
3. پوست: جراحات و آسیب های پوستی می توانند موجب کاهش دامنه حرکتی مفصل و انعطاف پذیری آن شوند.
4. عضلات و تاندون ها: آسیب هایی از جمله کشیدگی تاندون ها و گرفتگی عضلات می تواند باعث کاهش دامنه حرکتی شود.
5. بافت های پیوندی از جمله رباط ها: کشیدگی و پارگی رباط ها از جمله رباط های مهم زانو می تواند مفصل را دچار درد و تورم کرده و در نهایت باعث کاهش دامنه حرکتی مفصل شود.
6. سن: معمولا بعد از 20 سالگی انعطاف پذیری کاهش یافته و دامنه حرکتی مفصل کم می شود. در نتیجه در صورتی که فرد در سنین بالا دچار آسیب مفصلی شود، ممکن است دامنه حرکتی مفصل او به شدت کاهش بیابد.
7. جنسیت: معمولا زنان نسبت به مردان انعطاف پذیری بیشتری داشته و دامنه حرکتی مفاصلشان بیشتر است.
8. شغل و فعالیت: افرادی که شغل و فعالیت آن ها با تحرک بسیار همراه بوده نسبت به کسانی که در یک جا نشسته و تحرک خاصی ندارند، دامنه حرکتی مفاصلشان بیشتر بوده و انعطاف پذیری بیشتری دارند.

اندازه گیری دامنه حرکتی مفاصل

3 نوع دامنه حرکتی وجود دارد، دامنه حرکتی غیرفعال یا پسیو که میزان حرکت مفصل بدون دخالت عضلانی است و معمولا توسط فرد دیگر یا با استفاده از دستگاه خاصی انجام می گردد. دامنه حرکتی فعال کمکی که دامنه فعال فرد با کمک یک وسیله یا اندام دیگر انجام می گردد و دامنه فعال که بیمار به تنهایی قادر به انجام حرکت است. برای هرکدام از دامنه های ذکر شده اندازه گیری دامنه انجام می گیرد و به صورت دیتا برای بیمار ثبت می گردد. اندازه گیری دامنه های متفاوت مفاصل توسط وسیله ای به نام گونیامتر انجام می شود. این وسیله که دارای دو بازو است، در دو طرف مفصل قرار گرفته و دامنه را با توجه به درجه های روی گونیامتر اندازه می گیرد.

فیزیوتراپی برای افزایش دامنه حرکتی مفاصل

فیزیوتراپی از درمان های موثری است که می تواند به افزایش دامنه حرکتی مفصل کمک کند. زمانی که فرد دچار آسیب در مفاصل بدن می شود، به کمک فیزیوتراپیست و با انجام تکنیک های فیزیوتراپی می تواند مجددا دامنه حرکتی طبیعی مفصل خود را به دست آورد. بعد از آسیب و جراحی های مفصلی، فیزیوتراپیست وضعیت بیمار و شدت اختلال حرکتی مفصل را مورد بررسی قرار داده و با توجه به آن و با استفاده از روش های درمانی ایمن و خاص در کلینیک فیزیوتراپی، به بهبود وضعیت بیمار و افزایش دامنه حرکتی مفصل کمک می کند. این تکنیک های درمانی عبارتند از:

1. تمرین های ورزشی کششی به صورت منفعل

   تمرین های ورزشی توسط خود فرد و بدون کمک انجام می شود و به افزایش دامنه حرکتی مفصل و انعطاف پذیری بیشتر آن کمک می کند.

2. تمرین های ورزشی کششی به صورت غیر منفعل

   تمرین های ورزشی با کمک فیزیوتراپیست و مراقبت انجام می گیرد و به افزایش دامنه حرکتی مفصل و انعطاف پذیری بیشتر آن کمک می کند.

3. گرما درمانی

   استفاده از کمپرس های گرم و روش های گرما درمانی به تحریک بافت ها و افزایش جریان خون کمک کرده و در نتیجه موجب بهبود دامنه حرکتی مفصل می شود.

4. تحریکات الکتریکی با تنس

   در این روش فیزیوتراپیست با استفاده از تنس و انتقال جریان الکتریکی از طریق الکترودها باعث تحریک بافت های آسیب دیده شده و به افزایش و بازگشت دامنه حرکتی مفصل آسیب دیده کمک می کند.

5. موبیلیزیشن

   این روش به شکل های متفاوتی (دستی و با استفاده از دستگاه) انجام شده و با وارد کردن فشار به مفصل شانه، کمر، گردن و... موجب کاهش، گرفتگی، خشکی، تورم و.... شده و در نهایت به بهبود دامنه حرکتی و افزایش انعطاف پذیری آن کمک می کند.

6. اولتراسوند تراپی

   در این روش فیزیوترایست با استفاده از دستگاه اولتراسوند و با انتقال امواج به بافت های آسیب دیده موجب تحریک و ترمیم بافت ها و در نتیجه بهبود دامنه حرکتی و افزایش انعطاف پذیری مفصل می شود.

7. سی پی ام CPM

   فیزیوتراپیست با استفاده از دستگاه سی پی ام به تحریک و ترمیم بافت مفاصل پرداخته و در نتیجه موجب بهبود انعطاف پذیری مفصل و افزایش دامنه حرکتی آن می شود. این دستگاه برای بهبود دامنه حرکتی مفاصل لگن، زانو، آرنج، مچ دست و شانه به کار می رود.

8. کایروپراکتیک

   در این روش فیزیوتراپیست به کمک دست خود ناحیه آسیب دیده مفصل را ماساژ داده و به کاهش درد و تورم، اسپاسم و سفتی کمک می کند. در نتیجه موجب بهبود دامنه حرکتی مفصل نیز می شود.

تغییر دامنه حرکتی مفصل

همانطور که گفته شد، دامنه حرکتی مفصل یا همان محدوده ای که مفصل آزادانه و بدون درد و فشار می تواند حرکت کند، در مفاصل گوناگون مختلف بوده و میزان و اندازه مشخصی دارد. گاهی در اثر آسیب های وارد شده به مفصل از جمله شکستگی ها، جراحی هایی مانند تعویض مفصل، ترمیم عضلات، آسیب های تاندون و رباط ها و حتی جراحی کیسه صفرا و... این دامنه حرکتی دچار تغییر شده و کاهش می یابد. بنابراین می توان گفت دامنه حرکتی می تواند دچار تغییر شود. حتی با انجام فیزیوتراپی بعد از آسیب مفصل، با انجام ورزش و فیزیوتراپی می توان دامنه حرکتی را افزایش داد و به حالت طبیعی خود بازگرداند.

آسیب ها و عوارض کاهش دامنه حرکتی مفصل

مفاصل بدن به دلایل مختلفی دچار آسیب شده و بر اثر عوارض و بیماری های مختلفی می توانند دچار اختلال در دامنه حرکتی خود شوند. این عوارض عبارتند از:

1. جراحات و آسیب های عضلات، رباط ها و تاندون ها
2. درد
3. نورولوژی
4. سندروم درد منطقه ای پیچیده
5. انقباض ها و کوتاه شدگی های عضلات
6. مشکلات و جراحت های عصبی
7. آرتریت روماتوئید
8. عفونت مفصلی گنوکوک
9. آسیب های مغزی
10. عفونت
11. تورم و التهاب
12. عفونت مفصلی غیرگنوکوکی (باکتریایی)