تاثیر تمرین درمانی و فیزیوتراپی بر فلج مغزی

از عارضه های مغزی غیر پیشرونده چه می دانید؟ آیا کودک شما دچار اختلالات شدید حرکتی و یا گفتاری شده است؟ همه افراد به کمک مغز خود مباحث مختلف را یاد گرفته و می توانند با یکی دیگر ارتباط برقرار کنند .مغز ناحیه بسیار مهم بدن بوده که دستورات و پیام های لازم حرکتی، عصبی، حسی و... را به نواحی مختلف بدن انتقال می دهد و موجب حرکت دست، پا، گردن، کمر و همچنین بینایی و شنوایی می شود. می توان گفت کلیه فعالیت های بدن با توجه به دستورات و قدرت مغز انجام می گیرد. گاهی ممکن است این ناحیه مهم دچار اختلالات خفیف و یا شدیدی شود که در این صورت در سیستم بدن و عملکرد آن نیز مشکلاتی ایجاد می شود. یکی از این عارضه ها که با آسیب بخشی از مغز همراه می باشد، فلج مغزی است. در این مقاله شما را با علائم، دلایل، روش های تشخیص و روش های موثر درمانی فیزیوتراپی در رابطه با فلج مغزی آشنا خواهیم کرد.

فلج مغزی چیست؟

فلج مغزی عارضه ای دائمی و غیر پیشرونده بوده که به دلایل مختلفی قبل از تولد نوزاد و یا بعد از تولد، در بدن کودک ایجاد شده و موجب ناراحتی و اختلالات بسیاری در بدن و فعالیت های روزانه و شخصی کودک و فرد می شود. این عارضه یک نوع آسیب مغزی بوده که به دلیل آسیب بخشی از مغز ایجاد شده و منجر به از دست رفتن تعادل و حرکات جسمی فرد می شود و همچنین گاهی می تواند با اختلالات ذهنی نیز همراه باشد.

علل ایجاد فلج مغزی

فلج مغزی از آسیب ها و عوارضی است که به دلایل مختلفی ایجاد شده و موجب ایجاد اختلال در فعالیت های فرد می شود. این عارضه معمولا در دوران کودکی و به دلیل عوامل مادرزادی و یا به طور ارثی (طبق سابقه خانوادگی و ژنتیک) ایجاد می شود. البته ناگفته نماند که ممکن است برخی از افراد در سنین بزرگسالی و جوانی به دلایل مختلف دچار این عارضه شوند. در ادامه به بررسی عوامل مادرزادی و اکتسابی ایجاد عارضه فلج مغزی می پردازیم:

1. عوامل مادرزادی

   برخی از عواملی که موجب بروز عارضه فلج مغزی در کودکان می شوند، به طور مادرزادی از بدو شکل گیری جنین و یا در حین زایمان اتفاق می افتند و بعد از تولد گاهی ماه ها و یا حتی سال ها طول می کشد تا والدین متوجه بروز این عارضه در کودک خود شوند. عوامل مادرزادی به دو زمان اختصاص دارد:

   1. دوران شکل گیری جنین

      در دوران شکل گیری جنین مشکلات و بیماری های مادر می تواند موجب بروز فلج مغزی شود. این عوامل عبارتند از:
      1. عدم رشد کامل مغز و آسیب دیدگی بخشی از مغز
      2. وجود عفونت های باکتریایی و یا ویروسی در بدن مادر
      3. لخته شدن خون مادر (غلظت خون بسیار شدید و لختگی خون)
      4. بروز سرخک آلمانی یا سرخچه در بدن مادر
      5. خونریزی مادر در دوران و هفته های بعد از بارداری
      6. تشنج مادر
      7. ابتلای مادر به بیماری تیروئید (کم کاری و یا پرکاری تیروئید)
      8. مسمومیت با جیوه، مواد خوراکی از جمله ماهی، گوشت و...

   2. حین زایمان و تولد نوزاد

      در حین زایمان و تولد نوزاد نیز ممکن است عواملی وجود داشته باشد که موجب ابتلای نوزاد به فلج مغزی شود. این عوامل عبارتند از:

      1. کاهش میزان اکسیژن و کمبود اسکیژن در مغز نوزاد
      2. زایمان بریچ یا همان خارج کردن نوزاد از سمت پا و یا باسن
      3. کمبود شدید وزن نوزاد در هنگام تولد
      4. عدم توانایی جفت در اکسیژن رسانی و همچنین رساندن مواد مغذی به جنین
      5. زایمان های زود تر از موعد ( قبل از ۳۷ هفته بارداری)
      6. استفاده از ابزار کمکی از جمله فورسپس یا وکیوم در هنگام زایمان

2. عوامل اکتسابی

   برخی از عوامل موثر در بروز عارضه فلج مغزی و ابتلای کودک به این عارضه مربوط به بعد از تولد نوزاد می باشند. این عوامل معمولا چندین ماه یا چند سال بعد از تولد اتفاق افتاده و موجب فلج مغزی می شوند. اما در بعضی از موارد این عارضه می تواند، در سنین مختلف ایجاد شود. عوامل اکتسابی این عارضه عبارتند از:

   1. عفونت های مغزی: مننژیت باکتریایی، آنسفالیت ویروسی (در سنین مختلف)
   2. بروز مشکلات عروقی، نرسیدن خون کافی به مغز (کمی پس از تولد)
   3. کمبود اکسیژن (خفه شدن در سنین مختلف)
   4. ضربه خوردن سر بر اثر تصادف، برخورد، سقوط از ارتفاع، زمین خوردن و... (در سنین مختلف)
   5. ابتلای نوزاد یا کودک به یرقان یا همان زردی شدید

علائم بروز فلج مغزی

این عارضه نیز با علائم و نشانه هایی همراه می باشد. البته ممکن است نوزاد تا چندین ماه یا چندین سال بعد از تولد، علائم خود را بروز ندهد و علائم پنهان باقی بمانند. در ادامه شایع ترین علائم این عارضه را شرح خواهیم داد:

1. اسپاسم های ماهیچه ای و سفتی و خشکی عضلات
2. انجام حرکات غیر ارادی
3. سختی ماهیچه های بدن و رفلکس های غیر طبیعی
4. تغییر در تونوس یا کشنگ ماهیچه ای (شل شدن یا سفتی بیش از حد)
5. انجام حرکات آرام یا پریشی
6. اختلال در خوردن و مکیدن غذا و..
7. اختلال در بلعیدن و قورت دادن غذا همراه با عدم کنترل آب و بزاق دهان
8. راه رفتن به صورت ضربدری، سخت راه رفتن و با پاهای باز راه رفتن
9. اختلالات گفتاری و کلامی (تاخیر در صحبت)
10. اختلالات تعادلی و عدم هماهنگی ماهیچه ها و اندام های بدن
11. تکیه دادن بر یک طرف بدن و کشیدن پا روی زمین به هنگام راه رفتن
12. تشنج کردن
13. مشکل و اختلال در یادگیری (کند ذهن بودن)
14. اختلالات حرکتی از جمله بلند کردن وسیله، بستن دکمه، نگه داشتن خودکار در دست و...
15. اختلالات بینایی و شنوایی به دلیل اختلالات مغزی و فلج مغزی
16. دردهای غیر طبیعی
17. بی اختیاری در دفع ادرار و عدم کنترل آن
18. بروز بیماری و مشکلات دندان و دهان
19. مشکلات رشدی و تکاملی در کودک

تشخیص عارضه فلج مغزی

هنگامی که علائم و نشانه های عارضه فلج مغزی در کودک و یا فرد نمایان شد، کودک یا فرد را نزد پزشک متخصص اطفال برده و پزشک با انجام آزمایشات و بررسی علائم، نوع عارضه، میزان و شدت علائم، علت بروز و همچنین نوع فلج مغزی را تشخیص داده و کودک را به متخصص توانبخشی و رشد و تکامل ارجاع می دهد، سپس با توجه به علائم و وضعیت کودک و تشخیص پزشک، متخصص توانبخشی اطفال درمان مناسب برای کودک را تجویز می کند. این آزمایشات عبارتند از:

1. بررسی علائم و نشانه ها با پرس و جو از والدین کودک و یا مراقبین فرد مبتلا به فلج مغزی
2. بررسی وضعیت رشد و تکامل کودک
3. بررسی سوابق ژنتیکی و بیماری های کودک، والدین و یا فرد مبتلا
4. معاینات فیزیکی و حرکت دادن اندام های مختلف بدن کودک و همچنین بررسی شل بودن و یا سفت بودن عضلات و ماهیچه ها
5. اسکن مغزی از آزمایشات مهمی بوده که جهت تصویربرداری از مغز و بررسی ناحیه آسیب دیده مغز و تکامل غیر طبیعی آن انجام می گیرد. این آزمایش شامل دو روش زیر می شود:

   • ام ار ای

     با این روش تشخیصی، پزشک از امواج رادیویی استفاده کرده و جهت تولید عکس های سه بعدی از مغز، میدان مغناطیسی ایجاد می کند. این روش به طور واضح و دقیقی ناحیه آسیب دیده و میزان آسیب را همراه با جزئیات آن نشان می دهد. (این آزمایش بر روی کودک سخت انجام شده و ممکن است از بیهوشی استفاده شود.)

   • سونوگرافی کرانیال

     قابل ذکر است که این روش قبل از زایمان و در دوران بارداری انجام گرفته و می تواند در صورت بروز آسیب مغزی و فلج مغزی در کودک، وضعیت اولیه مغز جنین را مشخص کند.

6. موج نگاری مغز یا نوار مغزی

   اگر کودک دچار تشنج شده باشد، پزشک جهت ارزیابی وضعیت مغز و ابتلای کودک به بیماری صرع، از مغز کودک نوار مغزی گرفته و این روش را به کمک اتصال چندین الکترود به پوست سر کودک انجام می دهد.

7. تست های ژنتیک

   پزشک جهت تشخیص وضعیت ژنتیک و علت عارضه فلج مغزی، آزمایشات خون، ادرار و همچنین پوست را تهیه کرده و با بررسی عوامل مختلف، می تواند تشخیص دهد که آیا این عارضه به دلیل ژنتیک ایجاد شده است و یا خیر.

8. سایر تست ها

   این بخش شامل تست های بینایی، شنوایی، هوش، گفتاری، حرکتی و همچنین تکامل شده و پزشک با بررسی میزان اختلال در این بخش ها می تواند به نوع فلج مغزی پی ببرد.

انواع عارضه فلج مغزی

این عارضه انواع مختلفی داشته و علائم آن در هر شخص با شخص دیگر متفاوت می باشد. پزشک نیز بعد از بررسی علائم، نوع فلج مغزی را تعیین کرده و با توجه به آن در جهت بهبود بیمار اقدام به روش های درمانی مختلف می کند. انواع این عارضه عبارتند از:

1. فلج اسپاستیک

   از شایع ترین نوع فلج مغزی می توان به فلج اسپاستیک اشاره کرد. باید گفت حدود ۶۵ درصد از افراد مبتلا به فلج مغزی به این نوع (فلج اسپاستیک) مبتلا می شوند. در این بیماران ناحیه آسیب دیده و محل ضایعه، قشر مغز می باشد. افراد مبتلا به این نوع فلج، دچار اسپاسم و سفتی عضلات شده و والدین آن ها نیز نمی توانند مفاصل دست و پا و حتی کمر آن ها را در جهات مختلف تکان دهند. این نوع فلج نیز به ۴ شکل اتفاق می افتد:

   • فلج یک اندام

     فقط یکی از اندام های بدن کودک دچار این عارضه می شوند.

   • فلج یک سمت بدن

     اگر بدن را به دو نیم تقسیم کنید، یک سمت بدن دچار این عارضه می شود، که به این نوع فلج همی پلژی اسپاتیک نیز می گویند.

   • فلج کمر به پایین (هر دو اندام تحتانی)

     در این نوع فلج مغزی اسپاستیک، از هر دو پاها درگیر عارضه شده و دچار مشکل (چرخش پا به سمت داخل و ضربدری شدن پای کودک به هنگام راه رفتن) می شوند که به این فلج دی پلژی اسپاستیک می گویند.

   • فلج کل بدن (چهار اندام)

     این فلج کوادری پلژی اسپاستیک نیز نام داشته و کل بدن را درگیر می کند.

2. فلج آتاکسیک

   این نوع از فلج مغزی به ندرت در بین بیماران اتفاق افتاده و محل آسیب و ضایعه در مخچه می باشد. بیمارانی که به این نوع فلج مغزی مبتلا هستند، بیش از هر چیزی دچار بی تعادلی شده و بین حرکات اندام های آن ها هماهنگی به درستی برقرار نخواهد بود. این افراد به طور ناپایدار و با تلوتلو خوردن راه می روند.

3. فلج آتتوئید

   این نوع فلج مغزی دیس کینتیک نام داشته و حدود ۲۰ درصد از افراد مبتلا به فلج مغزی، به این نوع فلج مبتلا می باشند. این فلج به دلیل آسیب عقده های قاعده مغز یا همان نواحی عمقی مغز، اتفاق می افتد. از مشخصه های این نوع فلج می توان به حرکات غیر ارادی و مکرر اشاره کرد. معمولا زمانی که کودکان به دنبال چیزی هستند و یا راه می روند، حرکات غیر ارادی آن ها شدت می گیرد.

4. فلج مخلوط

   این نوع فلج مغزی علائم مشترک با فلج اسپاستیک و فلج آتتوئید را داشته و در آن بعضی از عضلات بدن به صورت شل و افتاده و برخی دیگر به صورت سفت و غیر قابل انعطاف در می آیند. در این نوع فلج مغزی، فرد دچار حرکات غیر ارادی نیز می شود.

روش های درمانی فلج مغزی

روش های درمانی فلج مغزی عبارتند از:

1. فیزیوتراپی فلج مغزی

   یکی از روش های موثر در درمان فلج مغزی در کودکان و حتی بزرگسالان، فیزیوتراپی و توانبخشی می باشد. این روش درمانی در کنار بخش تمرین درمانی و با تکنیک های مختلف و خاص خود در کلینیک فیزیوتراپی، موجب بهبود وضعیت بیمار، بهبود و برقراری تعادل به هنگام ایستادن و راه رفتن، تقویت عضلات ضعیف شده، بهبود تعادل، افزایش قدرت حسی، بهبود وضعیت ذهنی، بهبود شل شدگی عضلات و یا اسپاسم و سفتی بیش از حد عضلات، افزایش دامنه حرکتی مفاصل و... شده و همچنین علائم و عوارض ایجاد شده ناشی از آن را نیز کنترل کرده و از وقوع عوارض جانبی از جمله دفورمیته شدن مفصل ها و آتروفی عضلات نیز جلوگیری می کند. فیزیوتراپی موجب عملکرد بهتر و تقویت عضلات بیماران و کودکان مبتلا به فلج مغزی در انواع مختلف شده و با تکنیک های مختلف دستی و غیر دستی و همچنین تمرینات ورزشی مناسب و استفاده از تجهیزات طبی از جمله بریس، اسپلینت و ... به بهبود ضعف، شل شدگی و همچنین سفتی کمک کرده و با آموزش تکنیک های مختلف مراقبتی و ورزشی به بهبود کیفیت عملکردی بیمار می پردازد. فیزیوتراپیست ابتدا وضعیت بیمار، سن، نوع فلج مغزی و...را بررسی کرده و سپس با توجه به آن طبق شرایط بیمار برنامه درمانی مناسبی را تنظیم کرده و به بیمار ارائه خواهد داد. این برنامه شامل تکنیک ها، تمرینات و همچنین کار درمانی، تفریح درمانی و گفتار درمانی نیز می شود. در ادامه شما را با رایج ترین متدهای فیزیوتراپی و اقدامات فیزیوتراپیست در خصوص بیماران و کودکان مبتلا به فلج مغزی آشنا می کنیم:

   1. بریس و اسپلینت

      استفاده از بازار و تجهیزات طبی ارتوپدی از جمله انواع بریس در نواحی مختلف بدن (بریس شانه، بریس زانو و...) موجب پایداری اندام و جلوگیری از حرکت آن ها و تغییر شکل مفصل نیز می شود. در رابطه با کودکان نیز ارتزهای مخصوص با توجه به ناحیه درگیر شده طراحی شده و مورد استفاده قرار می گیرد.

   2. تمرینات ورزشی

      این حرکات ورزشی توسط فیزیوتراپیست تجویز شده و ارائه می شود و به تقویت عضلات شل شده و ضعیف بدن، برقراری تعادل بدن به هنگام راه رفتن و ایستادن، کاهش اسپاسم های عضلانی، کاهش افتادگی و شل شدن ماهیچه و... کمک می کنند و به صورت طبقه بندی می شوند:
      1. تمرین های تقویتی: این بخش از تمرینات موجب تقویت عضلات ضعیف شده بدن شده و از شل شدگی بیش از عضلات جلوگیری می کند.
      2. تمرین های انعطاف پذیری: این بخش از تمرینات موجب انعطاف پذیری نواحی مختلف بدن، پایین تنه و بالا تنه (گردن، مفصل ران، پا،دست، مفصل شانه و...) شده و به کشش و انعطاف پذیری عضلات خم کننده از جمله زانو، لگن، همسترینگ، ساق پا و پشت پا نیز کمک می کند.
      3. تمرین های تعادلی: این بخش از تمرینات به برقراری و حفظ تعادل فرد به هنگام ایستادن و راه رفتن کمک کرده و موجب بهبود تعادل نواحی مختلف بدن می شود و بین اندام های بدن هماهنگی و توازن به وجود می آورد.
      4. تمرین های دامنه حرکتی: یکی از عوارض رایج و شایع این عارضه اسپاسم‌ یا گرفتگی‌های شدید عضلانی می باشد و به دنبال آن حرکات غیر ارادی نیز رخ داده و نواحی مختلف بدن را درگیر می کند. این تمرینات به افزایش دامنه حرکتی اندام ها و تحرک بهتر کودک و فرد مبتلا به فلج مغزی کمک می کند.

   3. کایروپراکتیک

      یکی از روش های فیزیوتراپی که توسط فیزیوتراپیست انجام شده و با حرکت دست فیزیوتراپیست به بهبود وضعیت عضلات و جلوگیری از اسپاسم عضلات می پردازد، کایروپراکتیک می باشد. این تکنیک موجب بهبود جریان و گردش خون در بدن شده و در نهایت به بهبود ضعف عضلات، گرفتگی عضلات، کاهش لرزش ها، افزایش دامنه حرکتی و ... کمک می کند. از آنجایی که بیماران فلج مغزی دچار ضعف و اسپاسم بیش از حد و حتی شل شدگی ماهیچه می شوند، این روش به بهبود وضعیت آن ها کمک خواهد کرد. (این درمان در کودکان و افراد بالغ متفاوت می باشد.)

2. کار درمانی

   فیزیوتراپیست با استفاده از تکنیک ها و آموزشهای مختلف به استقلال کودک و فرد در کارهای روزمره و شخصی از جمله انجام تکالیف مدرسه، عوض کردن لباس، مسواک زدن و... کمک کرده و موجب بهبود عملکرد کودکان و افرادی می شود که از ویلچرهای برقی و یا عصاهای مخصوصی استفاده می کنند. این بخش به بهبود مشکلات و اختلالات بلع غذا و قورت دادن آن نیز کمک می کند و به دو صورت انجام می گیرد.

3. گفتار درمانی

   کار درمانی از طریق روش های مختلف گفتار درمانی موجب بهبود وضعیت صحبت کودک و فرد مبتلا به فلج مغزی شده و این مهارت و قدرت را در کودک و فرد ایجاد می کند تا بتواند با دیگران ارتباط برقرار کند و به صورت واضح و راحت با دیگران صحبت کند. در این قسمت فیزیوتراپیست از کامپیوتر و همچنین نرم افزارهای تبدیل متن به گفتار استفاده کرده و آموزش های لازم را به کودک و فرد مبتلا به فلج مغزی ارائه می دهد.

عوارض فلج مغزی

فلج مغزی و انواع آن با شل شدن، ضعف، سفتی بیش از حد و عدم تعادل و هماهنگی اندام و ماهیچه ها همراه می باشد. این بیماری می تواند منجر به بروز عوارض مختلفی در بدن شود. در صورتی که کودک دچار این عارضه شده باشد، باید سریعا تحت درمان قرار بگیرد تا از این عوارض جلوگیری شده و وضعیت او کنترل شود. این عوارض عبارتند از:

1. استئوآرتریت

   یکی از عوارض ایجاد شده که به دنبال فلج مغزی و آسیب های مغزی اتفاق می افتد، ورود فشار بر روی مفاصل بوده که موجب ناهماهنگی و سفتی بیش از حد ماهیچه ها می شود. در نهایت این اتفاق می تواند منجر به بروز بیماری و عارضه دردناک و تحلیل کننده استخوان یا همان استئوآرتریت شود.

2. مشکلات و اختلالات روحی- روانی

   برخی از افراد و یا کودکان به دلیل شرایط خاص خود و اختلالات جسمی، دچار مشکلات روحی و روانی از جمله انزوا طلبی، افسردگی، کاهش اعتماد به نفس و... شده و معمولا از اجتماع فرار می کنند.

3. کوتاه شدن بافت ماهیچه ای

   این عارضه به دلیل سفت شدن بیش از حد ماهیچه ها ایجاد شده و موجب مهار کردن رشد استخوان ها می شود. در نهایت استخوان به صورت خمیده در آمده و دچار انحراف و جا به جایی خفیف می شود. به دنبال این ناهنجاری بافت ماهیچه ای نیز کوتاه می شود.

4. بیماری و مشکلات ریوی

   به دنبال فلج مغزی در بعضی از کودکان و بیماران مشکلاتی از جمله بیماری های ریوی ایجاد شده و فرد یا کودک دچار اختلالات تنفسی می شوند.

5. شرایط نورولوژیک

   کودکان و افرادی که به این عارضه مبتلا هستند، ممکن است دچار خطرات احتمالی از جمله اختلالات شدید حرکتی شوند.

6. سوء تغذیه

   اختلالات در بلعیدن و قورت دادن در نوزادان و کودکان مبتلا به فلج مغزی می تواند منجر به نرسیدن مواد غذایی کافی به بدن آن ها شود. در نهایت به دنبال این عارضه، کودک دچار سوء تغذیه شده و در رشد استخوان های او نیز اختلالاتی ایجاد می شود. (این اتفاق منجر به ضعیف شدن استخوان ها نیز خواهد شد.) به دنبال حل این مشکل گاهی ممکن است پزشک جهت تغذیه کودک مجبور به لوله گذاری شود.

سوالات متداول

1. آیا فلج مغزی عارضه پیشرونده می باشد؟

   فلج مغزی از عوارضی است که معمولا از بدو شکل گیری جنین و تولد نوزاد اتفاق افتاده و همراه او می باشد. این عارضه در صورت درمان نشدن عوارض سنگین و متعددی را به دنبال داشته و می تواند تا آخر عمر گریبان گیر کودک شود. اما با این حال فلج مغزی پیشرونده نیست و با گذشت زمان گسترده تر نمی شود. این عارضه یک بار اتفاق افتاده و با گذشت زمان جدی و شدید تر نمی شود، اما می تواند موجب اختلالات بسیاری در بدن شود و زندگی کودک را مختل کند.

2. بهترین زمان درمان فلج مغزی کودکان چه سنی است؟

   در صورتی که این عارضه قبل از تولد جنین شکل گرفته باشد و ریشه ژنتیکی داشته باشد و یا بعد از تولد نوزاد و به دلایل مختلفی ایجاد شود، معمولا بعد از تولد جنین و تا قبل ۳ سالگی بهتر است تا جهت درمان آن اقدام شود. در افرادی که در بزرگسالی دچار این مشکل می شوند، نیز باید هر چه سریع تر جهت درمان اقدام شود.