فیزیوتراپی فک و صورت یا مفصل گیجگاهی (TMJ): درمان درد فک و صورت، حرکات تمرینی و ورزشی، هزینه 1399

فیزیوتراپی فک و صورت چیست؟

همه ما کم و بیش درباره فیزیوتراپی برای مشکلات عضلات، استخوان‌ها و مفاصل چیزهایی شنیده‌ایم مثلا فیزیوتراپی زانو، فیزیوتراپی عضله چهارسرران، فیزیوتراپی عضلات و مفصل شانه... اما شاید کمتر درباره فیزیوتراپی فک و صورت چیزی شنیده باشیم. در این مقاله پس از آشنایی با مهمترین عوامل درد یا فلج فک وصورت به نقش فیزیوتراپی در بهبود آنها می‌پردازیم.

دردهای عضله صورت و اختلال کارکرد مفصل گیجگاهی-فکی هر ساله در جوامع مختلف حدود بیست درصد مردم را گرفتار می‌کند. شایان ذکر است که در بسیاری از موارد، ابتلا به اختلال کارکرد مفصل گیجگاهی-فکی با سردرد همپوشانی دارد و این همپوشانی در دوران کودکی و نوجوانی بیشتر است؛ به عبارت دیگر حدود یک سوم کودکان و نوجوانان مبتلا به سردرد همزمان دچاراختلال کارکرد مفصل گیجگاهی-فکی هستند و حدود دو سوم مبتلایان به اختلال کارکرد مفصل گیجگاهی-فکی در عین حال یکی از انواع سردرد (تنشی یا میگرن) را هم تجربه می‌کنند. این همپوشانی بین اختلال کارکرد مفصل گیجگاهی-فکی و انواع سردرد چالش‌هایی را در درمان این افراد پدید می‌آورد که با فیزیوتراپی فک و صورت در کلینیک فیزیوتراپی می‌توان بر آنها فائق آمد.

فلج عصب صورت که به آن فلج بلز هم می‌گویند با ضعف ناگهانی و به طور معمول موقتِ عضلاتِ یک طرف صورت همراه است و عضلات یک طرف صورت دچار افتادگی می‌شوند و در این سمت فرد نمی تواند چشم خود را ببندد چون عضله مسوول این کار فلج یا ضعیف شده است. اگرچه علت دقیق این بیماری معلوم نیست اما به نظر می‌رسد ملتهب شدن عصب صورت که این عضلات را عصب‌دهی می‌کند عامل ایجاد فلج بلز است.

اختلال کارکرد مفصل گیجگاهی-فکی چیست؟

مفصل گیجگاهی-فکی یک مفصل لولایی‌ست که فک پایینی را به استخوان گیجگاهی جمجمه متصل می‌کند. این مفصل درست جلوی گوش و در هر دو طرف سر قرار گرفته است.

اختلال کارکرد مفصل گیجگاهی-فکی عملکرد طبیعی فک پایینی را مختل می‌کند مثلا نمی‌توانیم خوب دهان‌مان را باز کنیم و بجَویم یا مفصل تق تق صدا می‌دهد. این اختلال بیشتر زنان را گرفتار می‌کند و بخصوص بین افراد محدوده سنی 20 تا 40 سالگی شیوع بیشتری دارد. این اختلال علل متنوعی دارد که عبارتند از:

1.  عادت به وضعیت نادرست بدن: یکی از دلایل شایع اختلال کارکرد مفصل گیجگاهی-فکی این است که بسیاری از ما زمان زیادی را پشت میز می‌نشینیم و در حالی که مشغول کار هستیم، سرمان را خیلی جلو نگه می‌داریم یا موارد مشابه دیگر.
2. دندان قروچه مزمن: به طور معمول استرس مهمترین عامل دندان قروچه در هنگام خواب شب به شمار می‌رود. البته بعضی افراد در طول روز هم دندان‌هایشان را روی هم قفل می‌کنند و فشار می‌دهند بویژه وقتی که با شرایط پراسترس روبه‌رو می‌شوند. دندان قروچه فشار زیادی را به مفصل گیجگاهی-فکی و عضلات اطراف آن وارد می‌کند.
3. نامنظم بودن دندان‌ها: ردیف نبودن دندان‌ها باعث می‌شود روی هم قرار دادن فک‌ها به درستی صورت نگیرد و در هنگام حرکات عادیِ فک مانند جویدن، فشار زیادی به مفصل گیجگاهی-فکی وارد شود.
4. شکستگی: در یک تصادف که با ضربه به سر و صورت همراه است و باعث شکستگی فک پایینی می‌شود حتی پس از ترمیم کامل شکستگی ممکن است اختلال کارکرد مفصل گیجگاهی-فکی ظاهر گردد.
5. جراحی: پس از برخی جراحی‌ها روی فک و صورت ممکن است تحرک و کارکرد عادی این مفصل با اختلال روبه‌رو شود.
6. قفل شدن فک: در این حالت عضله‌های فک دچار گرفتگی و اسپاسم می‌شوند و فک به طور کامل باز نمی‌شود مثلا رادیوتراپی (پرتودرمانی که به آن "برق گذاشتن" هم می‌گویند) روی صورت و گردن می‌تواند باعث چنین مشکلی شود.
7. جابه‌جایی دیسک داخل مفصلی یا همان بالشتک نسبتا نرمی که بین گوی و حفره مفصل گیجگاهی-فکی قرار دارد می‌تواند باعث تق تق و سر و صدا در مفصل فک شود و در اغلب موارد با درد همراه است.
8.  آرتروز مفصل گیجگاهی-فکی.

علائم اختلال کارکرد مفصل گیجگاهی-فکی

این علائم می توانند موقتی و گذرا باشند یا ممکن است برای سال‌ها باقی بمانند و ماندگار باشند. درد فک شایع‌ترین علامت این اختلال است. این اختلال شاید باعث شود فک قفل شود و در یک جای مشخص ثابت باقی بماند. ممکن است باعث سردرد شود یا هنگام جویدن برخی غذاهای خاص درد ایجاد کند یا ما را برای باز کردن دهان به طور کامل با مشکل مواجه نماید.
در مجموع علائم اختلال کارکرد مفصل گیجگاهی-فکی را می توان به شرح زیر خلاصه کرد:

• درد فک
• خستگی فک
• دشواری باز کردن دهان در هنگام جویدن یا حرف زدن
• زنگ زدن در گوش
• منگی
• سردرد
• شنیدن صدای تق تق هنگام حرکت مفصل گیجگاهی-فکی
• درد گردن
• قفل شدن فک در یک حالت ثابت

چگونه اختلال کارکرد مفصل گیجگاهی-فکی تشخیص داده می‌شود؟

وقتی با علائم بالا به یک فیزیوتراپیست فک و صورت مراجعه می کنیم:

• شرح حال ما را گوش می دهد و درباره هر گونه جراحی، شکستگی یا سایر آسیب ها به سر یا گردن یا فک از ما سوالاتی می پرسد
• از ما می خواهد دردمان را برایش شرح دهیم از جمله مشخصات سردرد و الگوی درد در ناحیه گردن یا مفصل گیجگاهی-فکی.
• فک و گردن را معاینه می نماید. این معاینه شامل عضلات و بافت نرم این نواحی هم می شود.

وی وضعیت بدن ما را در حالت های مختلف بخصوص هنگام نشستن نگاه می کند و وضعیت ستون فقرات گردنی (قسمت بالای ستون فقرات) ما را به دقت بررسی می نماید. سپس حرکات گردن را با جزییات ارزیابی می کند. وی کارکرد مفصل گیجگاهی-فکی را معاینه می کند که ببیند آیا این مفصل درست کار می کند یا نه و چه نکات غیرطبیعی در کارکرد آن دیده می شود.

بدیهی است اگر پس از انجام معاینات، فیزیوتراپیست متوجه شود که ممکن است نامنظم بودن دندان‌ها علت درد و سایر مشکلات مربوطه باشد، ما را به دندانپزشک متخصص ارتودنسی ارجاع می دهد.

هدف فیزیوتراپی فک و صورت چیست؟

تسکین درد، کاهش سفتی عضلات و برگرداندن فعالیت و تحرک طبیعی به مفصل گیجگاهی-فکی از اهداف مهم فیزیوتراپی فک و صورت به شمار می‌رود. اگر درد ما شدید باشد فیزیوتراپیست می‌تواند با پیشنهاد و انجام کارهایی مانند تحریک الکریکی یا تحریک با امواج مافوق صوت به تسکین آن کمک نماید.

چه چیزی را فیزیوتراپیست فک و صورت تجویز می‌کند؟

• بسته به شرایط موجود کمپرس گرم یا سرد برای مدت پانزده تا بیست دقیقه روی محل درد گذاشته شود.
• وی ممکن است برخی داروهای مسکن و ضدالتهاب غیرنسخه‌ای را برای ما توصیه کند
• پیشنهاد ماساژ و مالش دادن مفصل گیجگاهی-فکی و عضلات اطراف آن

توصیه می نماید این کارها را انجام بدهیم

• مطابق توصیه های فیزیوتراپیست فک و صورت باید یک سری حرکات را توسط فک به تعداد گفته شده اجرا نماییم.
• نسبت به روی هم فشار دادن و سابیدن دندان‌هایمان روی هم آگاهی داشته و حساس باشیم
• غذاهای نرم بخوریم و از غذاهایی که سفت هستند و به جویدن محکم نیاز دارند پرهیز نماییم.
• از لقمه‌های بزرگ بپرهیزیم و لقمه ها را کوچک نماییم.

توصیه می‌نماید که از این کارها دوری نماییم

• از جویدن زیاد بپرهیزیم (مثلا جویدن آدامس، ناخن، نوک خودکار یا داخل گونه دهان یا موارد مشابه دیگر). این کارها اجازه نمی دهد فک ما استراحت کند.
• از باز کردن بیش از حد دهان بپرهیزیم مثلا موقع خمیازه کشیدن فک خود را با دست نگه داریم و اجازه ندهیم زیاد باز شود.
• از گذاشتن دست زیر چانه و گرفتن فک با دست یا نگه داشتن گوشی تلفن جلوی گوش‌مان فقط با شانه دوری کنیم
• در موقع خواب، صورت خود را رو به پایین (رو به بالش) قرار ندهیم. این کار کشش زیادی را روی گردن وارد می‌کند.
• از استعمال هر گونه دخانیات اعم از سیگار و قلیان دوری کنیم.

اصلاح وضعیت قرارگیری بدن

وضعیت بد قرارگیری بدن بخصوص موقع نشستن و خوابیدن ممکن است کشش زیادی را برای مدت طولانی روی عضلات و لیگامان‌ها (بافت‌های نگهدارنده اطراف مفصل و استخوان) و سایر بافت‌های اطراف وارد کند و این درباره فک هم صدق می‌کند. اگر وقتی در حالت نشسته هستیم سرمان بیش از حد به جلو متمایل باشد، عضلات زیر چانه تحت کشش زیادی قرار می گیرند و باعث می‌شوند فک به سمت عقب کشیده شود؛ بدین ترتیب دهان در حالی که باید در استراحت باشد هم تمایل دارد در وضعیت باز بماند و فشار زیادی به مفصل گیجگاهی-فکی وارد شود زیرا برای این که در حالت نشسته دهان‌مان باز نماند یک اضافه‌کاری به عضلات فک وارد می کنیم که دهان‌مان را بسته نگه دارد.

با یادگیری وضعیت درست و چگونگی حفظ موقعیتِ فک، گردن، سر، شانه و قفسه سینه در زمان استراحت، این امکان فراهم می‌شود که از درد گردن یا فک یا هر دو پیشگیری کنیم یا به درمان آنها کمک نماییم.

حرکت‌هایی که توصیه می‌شود

1- موقعیت فک در حال استراحت

زبان را به آرامی در بالای دهان و پشت دندان‌های بالا قرار دهیم و اجازه دهیم دندان‌های بالا و پایین از هم جدا شوند و عضلات فک در حالت استراحت قرار گیرند.

2- حرکت ماهی طلایی یک (باز کردن نسبی دهان)

• زبان را به سقف دهان بچسبانیم و نگه داریم.
• انگشت اشاره یک دست را روی مفصل گیجگاهی-فکی قرار دهیم.
• انگشت اشاره دیگر را روی چانه بگذاریم.
• اجازه دهیم این انگشت اشاره فک پایینی را کمی به پایین و عقب بکشد.
• همین طور که زبان را در سقف دهان نگه داشته‌ایم جلوی آیینه برویم و مطمئن شویم بازشدگی نسبی دهان مستقیم است و کج نیست.
• این حرکت را شش بار در روز هر نوبت شش دفعه انجام دهیم.

3- حرکت ماهی طلایی دو (باز کردن نسبی دهان)

• زبان را به سقف دهان بچسبانیم و نگه داریم.
• انگشت اشاره دو دست را روی دو مفصل گیجگاهی-فکی قرار دهیم.
• اجازه دهیم فک پایینی تا حدودی به پایین و عقب بیاید طوری که چانه به گلو نزدیک شود.
• همین طور که زبان را در سقف دهان نگه داشته‌ایم جلوی آیینه برویم و مطمئن شویم بازشدگی نسبی دهان مستقیم است و کج نیست.
• این حرکت را شش بار در روز هر نوبت شش دفعه تکرار نماییم.

4- حرکت ماهی طلایی سه (باز کردن کامل دهان)

• زبان را به سقف دهان بچسبانیم و نگه داریم.
• انگشت اشاره یک دست را روی مفصل گیجگاهی-فکی قرار دهیم.
• انگشت اشاره دیگر را روی چانه بگذاریم.
• اجازه دهیم این انگشت اشاره فک پایینی را کامل به پایین و عقب بکشد.
• همین طور که زبان را در سقف دهان نگه داشته‌ایم جلوی آیینه برویم و مطمئن شویم بازشدگی کامل دهان مستقیم است و کج نیست.
• همین حرکت را در حالی که زبان از سقف دهان جدا شده است تکرار نماییم.

5- حرکت ماهی طلایی چهار (باز کردن کامل دهان)

• زبان را به سقف دهان بچسبانیم و نگه داریم.
• انگشت اشاره دو دست را روی دو مفصل گیجگاهی-فکی قرار دهیم.
• اجازه دهیم فک پایینی کامل به پایین و عقب بیاید طوری که چانه به گلو نزدیک شود.
• همین طور که زبان را در سقف دهان نگه داشته‌ایم جلوی آیینه برویم و مطمئن شویم بازشدگی کامل دهان مستقیم است و کج نیست.
• این حرکت را شش بار در روز هر نوبت شش دفعه تکرار نماییم.
• همین حرکت را در حالی که زبان از سقف دهان جدا شده است انجام دهیم.

6- حرکات ثبات فک پایینی

در حالی که فک پایینی در وضعیت خنثی قرار دارد با استفاده از انگشت شست یا اشاره فشار مختصری از جهات گوناگون به فک وارد کنیم: از زیر، از سمت راست و از سمت چپ. در این حالت دو ثانیه صبر کنیم. این حرکت را 5 نوبت در روز و هر نوبت پنج بار انجام دهیم.

7- حرکات ثبات فک بالایی (پیشرفته)

• بند میانی انگشت اشاره را بین دندان‌های بالا و پایین قرار دهیم.
• انگشت را برداریم و اجازه دهیم دندان‌های بالا و پایین به اندازه یک بند انگشت از هم فاصله داشته باشند و در همین حالت باقی بمانند.
• در حالتی که دهان به اندازه یک بند انگشت باز است، با استفاده از انگشت شست یا اشاره فشار مختصری از جهات گوناگون به فک وارد کنیم: از زیر، از سمت راست و از سمت چپ.

8- عقب کشیدن گردن (چانه)

در حالی که ایستاده یا نشسته‌ایم شانه‌هایمان را عقب بدهیم و قفسه سینه را به سمت بالا بکشیم و چانه‌مان را بدون بالا یا پایین رفتن فقط به سمت عقب بکشیم طوری که برای‌مان غبغب درست شود. این حرکت را به گونه‌ای انجام دهیم که سر به سمت بالا یا پایین خم نشود. سر را در این حالت برای دو تا سه ثانیه نگه داریم. این حرکت را روزی ده بار انجام دهیم.

9- حرکات کششی گردن

اگر نیاز داشته باشیم که حرکات کششی گردن را هم انجام دهیم فیزیوتراپیست حرکات بیشتری را به ما آموزش می دهد که انجام دهیم.

فلج بلز چیست؟

ضعف عضلات یک طرف صورت را فلج بلز می نامند. این ضعف عضلانی به طور معمول برای بیشتر افراد درگیر، گذراست. این مشکل در هر سنی ممکن است رخ دهد. یک هفته بعد از شروع علائم بهبودی آغاز می شود. احتمال عود فلج بلز بسیار کم است.

علائم فلج بلز

علائم فلج بلز به طور ناگهانی پیش می آیند و ممکن است شامل برخی یا همه موارد زیر باشند:

• آغاز ناگهانی ضعف ملایم یا فلج کامل یک طرف صورت معمولا ظرف چند ساعت گاهی چند روز
• افتادگی صورت و ایراد در حرکات صورت مانند بسته نشدن پلک یک طرف و اختلال شکل دادن به صورت برای بیان احساسات مانند لبخند.
• ناتوانی در نگه داشتن بزاق و ریزش آب دهان
• احساس درد در محل مفصل فک یا داخل یا پشت گوش در همان طرف وقوع فلج
• افزایش حساسیت به صدا در همان سمت درگیر
• سردرد
• کاهش نسبی حس چشایی
• تغییر در میزان تولید اشک و بزاق

در موارد بسیار نادر ممکن است فلج بلز هر دو طرف صورت را درگیر کند. 

در صورت بروز چنین علائمی بهتر است فورا به اورژانس مراجعه کنیم زیرا علائم سکته مغزی هم بسیار شبیه فلج بلز است و درمان زودهنگام می تواند عوارض سکته مغزی را کم کند.

علل فلج بلز

علت بروز فلج بلز بخوبی معلوم نیست ولی به نظر می رسد اغلب یک عفونت ویروسی زمینه ساز فلج بلز است. عصبی که حرکات عضلات صورت را فرماندهی می کند از یک کانال استخوانی باریک عبور می کند و به عضلات صورت می رسد. به نظر می‌رسد در فلج بلز یک عفونت ویروسی باعث التهاب و تورم عصب می شود. این عصب علاوه بر حرکات عضله‌های صورت، ترشح بزاق، اشک، کارکرد گوش میانی و حس چشایی را هم تحت تاثیر خود قرار می‌دهد.

براي انجام درمان هاي فيزيوتراپي شامل فيزيوتراپي دست، فيزيوتراپي زانو ، فيزيوتراپي کمر و ... با دقت و تحقيق زياد بهترين مرکز را انتخاب نماييد.

عوامل افزایش احتمال بروز فلج بلز

فلج بلز در افراد زیر بیشتر از سایرین دیده می‌شود:

• زنان باردار بخصوص در سه ماهه پایانی بارداری تا پایان هفته نخست پس از زایمان
• کسانی که به یک عفونت دستگاه فوقانی تنفسی مبتلا هستند مانند سرماخوردگی و آنفلوانزا.
• مبتلایان به دیابت

عوارض فلج بلز

آسیب غیرقابل‌برگشت به عصب صورت و فلج دائمی نیمه صورت، رشد غیرطبیعی عصب صورت و حرکات غیرعادی صورت، و تاری دید یا نابینایی کامل به دلیل خشکی قرنیه چشم ناشی از بسته نشدن پلک از مهمترین عوارض فلج بلز محسوب می‌شوند.

فیزیوتراپی صورت در درمان فلج بلز

در کنار تجویز داروهایی مانند کورتون و داروهای ضدویروس، فیزیوتراپی صورت در بهبود و نگه داشتن عضلات صورت در شرایط مناسب نقش بسیار ارزشمندی دارد.
عضلات فلج شده صورت ممکن است چروکیده و کوتاه شده و به یک انقباض دائمی منجر شود. فیزیوتراپیست با آموزش روش ماساژ دادن عضلات صورت و یک سری حرکات کار بزرگی در حفظ عضلات صورت در شرایط خوب و پیشگیری از این مشکل ایفا می نماید.